محتسب و مست - مولانا

عصر مولانا، برهه‌ای از تاریخ سرزمین ماست.

حکومت فرمانروایان بیگانه، جنگ و جدال‌های بی‌مورد و مکرر حکومت‌ها و نیز تاخت و تاز اقوام بی‌فرهنگی چون اغوزان و مغولان باعث بروز تباهی‌ها و بی‌سامانی‌های فرهنگی و فساد عقیده و دلمردگی در میان اقشار مردم شده بود.

شهرهای بزرگ ایران که بیشتر آن‌ها سابقۀ چند صد سال تمدن داشتند، مانند بخارا و سمرقند و بلخ و غزنین و هرات و مرو و طوس و ری و قزوین و دامغان و قم و زنجان و همدان و نیشابور و اصفهان، با خاک یکسان شدند و در پاره‌ای از شهرها مانند نیشابور زنان و کودکان بسیاری کشته شدند.

این حوادث ناگوار، رمق از مردم ایران گرفت. به همین جهت ادبیات ایران تا مدت‌ها در حال ضعف و انقراض بود.

مولانا در اشعار خود بسیار به موضوعات اخلاقی و اجتماعی پرداخته است.

محتسب  در نیمه‌شب جایی رسید    در بُن دیوار مردی خفته دید

گفت هی مستی چه خوردستی، بگو    گفت ازین خوردم که هست اندر سبو

گفت آخر در سبو وا گو که چیست    گفت از آنکه خورده‌ام، گفت این خفیست

گفت آنچه خورده‌ای آن چیست، آن    گفت آنکه در سبو مخفی است آن

دُور می‌شد این سوال و این جواب    ماند چون خر محتسب اندر خلاب

گفت او را محتسب، هین آه کن    مست هوهو کرد هنگام سَخن

گفت، گفتم آه کن هو می‌کنی    گفت من شادم تو از غم منحنی

آه، از درد وغم و بیدادی است    هوی‌هویِ مِی‌خواران، از شادی است

محتسب گفت این ندانم خیز خیز    معرفت متراش و بگذار این ستیز

گفت رو تو از کجا من از کجا    گفت مستی، خیز تا زندان بیا

گفت مست، ای محتسب بگذار و رو    از برهنه کی توان بردن گرو

گر مرا خود قوت رفتن بُدی    خانۀ خود رفتمی، وین کِی شدی

من اگر با عقل و با امکانمی    همچو شیخان بر سر دکانمی