دهخدا و خودباوری ملی ایرانیان

این یکی از درس‌‎های فراموش‌شدۀ دهخدا دربارۀ گریز‎ناپذیر بودن «خویش‌باوری ایرانیان برای رهایی از دایرۀ بسته عقب‌ماندگی» است.
«... اما تمدن، این کلمه در فرهنگ‌‎های شما (غرب) خیلی مبهم است، اما در پیش ما خیلی روشن و کمال مطلوب است که از زمان‎‌های بسیار بسیار قدیم رو به آن می‌‎رویم و سکته و وقوف فقط وقتی است که دچار چنگیز‎ها و تیمور‎ها بشویم.
تمدن را ما دو قسمت می‌‎کنیم: یکی تمدن معنوی و روحی، و یکی تمدن مکانیکی. از قسمت اول شما بهره‌‎ور هستید و هیچ مددی هم به آن نکرده‌‎اید، بلکه اختلاط و امتزاجی که با اقوام وحشی و آدمخوار در خون و اخلاق پیدا کرده‎‌اید، قرن‎‌ها هر چه ممکن‎ بود، مسیر تمدن را کند‎تر کردید. دیر یا زود، او را مغرب باید از شرق اقتباس کند. اما در تمدن مکانیکی کسی دست ما را نبسته است، مشغولیم و خیلی هم به سرعت...».