صفویان و خودآگاهی تاریخی

دکتر حکمت‌الله ملاصالحی
فتح کنستانتینوپل پایتخت روم شرق و مسحیت شرقی در سال ۱۴۵۳میلادی به دست عثمانلیک‌ها؛ سرآغاز قطع ارتباط زنده و پویایی بود که خاورمیانهٔ نبوی با اروپای مسیحی و غرب داشت. چه بسا اگر صفویان نبودند، عثمانلیک‌ها به نام اسلام، ایران را هم بلعیده بودند و دیگر نه خبری از صدرا و شیخ بهایی و میرداماد و میرفندرسکی می‌بود و نه پنجره‌ای از فکر و عقل و فقه و فلسفه به روی ایرانیان گشوده می‌ماند. برای سلطان عثمانی به تعبیر توین‌بی مورخ بریتانیایی، مردم چونان گله بودند و نظامیان چونان سگان محافظ گله‌های رعایای سلطان.
وقتی جامعه‌ای با خلاء فکری دست و پنجه می‌فشارد و فقر و فقدان اندیشه و آگاهی تاریخی، چنگ در گریبان و گلویش فرو برده است، چندان جای تعجب نیست که در پژوهشگاه‌های رسمی کشورش اینچنین زوزه‌های گوش‌خراش گرگ‌های خاکستری شنیده می‌شود. چقدر صفویان هوشمند بودند و بهره‌مند از خودآگاهی تاریخی که در دام عثمانلیک‌ها گرفتار نیامدند و نیک می‌فهمیدند ایرانی بودن محمل چه معنایی است.