کاربرد یای اضافه در واژگان منتهی به، ه

مهرداد معمارزاده طهران (ایران‌مهر)

http://payampars.net/527-2012-08-21-21-11-17.html

از آغاز تا کنون، فراگشت‌های بسیاری در خط و زبان ما رخ داده، و از آنگونه کاربرد «یای اضافه» در واژگانی است که واک (حرف) پایانی آن‌ها «ه» می‌باشد. برای نمونه، واژگانی همچون «درباره، سایه، واژه، نوشته و...»، که با آمدن «یای اضافه» در پایان آن‌ها، بدینگونه در می‌آمدند: درباره‌ی، سایه‌ی، واژه‌ی، نوشته‌ی و...

این نمایه‌های جاگیر، هنگامی کار را دشوارتر می‌نمود که می‌خواستند چنین واژگانی را به «خطِ خوش» نیز، که از ویژگی‌های خط فارسی است، بنگارند و یا آن‌ها را در سروده‌ای به کار ببرند. بنابراین، رفته‌رفته نگارش این واژگان دگرگون گشت، و «یای اضافه» کوچکتر شده و در بالای «ه» جا خوش کرد و این واژگان به گونۀ زیر به کار رفتند: دربارۀ، سایۀ، واژۀ، نوشتۀ و...

اما هم‌اکنون چندی است، نمی‌دانیم چه شده که برخی بر آن شده‌اند تا دوباره اینگونه واژگان دگرگشت یافته را با همان «یای اضافه، (ی)»، در کنار «ه» به کار برده و بنگارند!

اینان این «یای» کوچک شده (ء) را همزۀ عربی برشمرده و از کاربرد آن در نوشتار فارسی می‌پرهیزند. اما باید گفت، این همان «ی» در زبان خودمان است که کوچک شده، نه همزۀ عربی. زیرا همزه در واژگانی چون «سؤال، مسئله، تأخیر و...» به کار می‌رود، نه بر روی «ه، -ۀ-».‌(شما چنانچه یک واژۀ عربی را یافتید که واک وَندیِ «ۀ» در آن به کار رفته بود، بیایید از ما پاداش بگیرید)

اگرچه، گاه واژگان فارسی به نادرست از سوی برخی، با همزۀ عربی نوشته می‌شوند، مانند: راهنمائی، بگوئید و...

به هر روی، این «یای بزرگ، (ی)»، تنها می‌تواند در واژگانی که به «ا» و «و» می‌انجامند، به کار رود مانند: بلندای، فردای، جادوی، ابروی و...، زیرا اگر یای کوچک شده (ء) در آن‌ها به کار رود، به گونۀ معربِ «أ - ؤ» در خواهند آمد.

اما از آنجا که «ه» به واک‌های پیش و پس از خود می‌چسبد، بنابراین نوشتن واژگانی به مانند «ویژه + ی»، به گونۀ «ویژهی» در می‌آمده است؛ پس آن را به سان «ویژه‌ی» نوشتند، و آنگاه این نمایه -ی- ، کوچک شد و سرانجام به گونۀ «ویژۀ» در آمد.

دربارۀ خوشنویسیِ خط فارسی نیز، کاربرد نمایۀ «ء»، به زیبانویسیِ خط کمک شایانی می‌کند. بپندارید اگر بخواهیم چامه‌ای را با این «ی»های جاگیر، آن هم به خط درشت نگاشته و از آن، زیبایی نیز بستانیم!

برای نمونه: «هزار جامه‌ی تقوا و خرقه‌ی... »، «حلقه‌ی پیر مغان ...»، «دلم رمیده‌ی لولی‌وَشی ...»!

و اما این گروه دوستان، به این اندازه هم بسنده نکرده و به ناگزیریِ کاربرد «یای اضافه» در فضای مجازی نیز پرداخته و می‌گویند، «ناچاریم برای هماهنگی با آن -فضای مجازی- ، از "ی" به جای "ء" بهره بگیریم».

اما خوبست بدانیم، امروزه کاربرد «ء / (یای کوچک شدۀ فارسی)» بر روی «ه»، در فضای مجازی پیش‌بینی شده است. برای اینکار، تنها باید کلید shift را به همراه «ل (G)» فشار دهیم، تا در بیشتر صفحه‌کلیدها و نرم‌افزارهای امروزی، نمایۀ «ء» بر روی «ه» به دست آید (ۀ).

اما چنانچه هم، اینک این دستیابی (امکان) در فضای مجازی پیش‌بینی نشده بود؛ این، گردانندگانِ این فضاها بودند که باید فناوری‌های خود را با خط و زبان چندین هزار سالۀ ما هماهنگ می‌کردند، نه اینکه ما بیاییم و داشته‌های کهن خویش را با فناوری چند دهه‌ای ایشان هماهنگ نماییم.

به هر روی، گروهی از هم‌میهنان به بهانۀ نوشتن در فضای مجازی، این یای اضافه را به کار برده و از آنجا که «نیم‌فاصله» در آنجا (در برخی فضاها) پیش‌بینی نشده، نوشتار ایشان چالش‌برانگیزتر نیز شد. برای نمونه می‌نویسیم «دنبالۀ نوشتار ...»، اما امروزه این نویسه از سوی کاربرانِ «یای اضافه، (ی)»، از آنجا که «نیم‌فاصله»گذاری در این بخش از فضاهای مجازی پیش‌بینی نشده، چنین نوشته می‌شود: «دنباله ی نوشتار ...»!*

و بدینگونه این یای گنده و سردرگم (-ی-)، به مانند خروس بی‌محل در میان واژگان سرگردان می‌ماند.

در این میان برخی نیز می‌گویند، خط باید رساتر از زبان باشد، و برای همین می‌بایست «ی» را به همین گونه‌ای که هست (ی) در کنار «ه» به کار برد، تا خوانش آن با دشواری روبرو نگردد.

اما پاسخ ایشان نیز اینکه، برای نمونه، خواندن «همه آن‌ها ...» هنگامی که به گونۀ «همۀ آن‌ها ...» نوشته شود، سامان یافته و معنا می‌یابد. پس دیگر چه نیازی است که بیاییم و آن را به گونۀ ناهنجار و جاگیرِ «همه‌ی آن‌ها ...» بنویسیم؟ این خود در جایی است که، ریخت و نمای بیرونی واژگان فارسی از دیرباز در مغز کاربران آن (ما) پردازش شده، و دست بردن در آن واژگان، این ویژگی بی‌مانند زبانمان را نیز از میان خواهد برد.

و اما این دست ویراستاران، با یاری گرفتن از داده‌های نوین رایانه‌ای و با فشردن همزمانِ دکمه‌های ctrl و الف (H)، تلاش می‌کنند تا همۀ نمایه‌های «ۀ» و «_‍ۀ» در یک متن را به گونۀ «ه‌ی» و «_‍ه‌ی» در آورده و بنگارند.

اما باید دانست که گرفتاری جای دیگری است. زیرا نویسندگانی که نوشته‌های خود را در رایانه حروف‌چینی می‌کنند، کمتر نگاهی به ویرایش نگارشیِ آن داشته و تنها به دنبال نگارش معنایی در نوشتار بوده و بدان می‌پردازند. بدینگونه که، در نیمی از نوشتار خود، نمایۀ «ه» به همراه «ی یا ء» را در جایی که بدان نیاز است، به کار می‌برند و در نیمی از آن نیز بدون نگاه به ویرایش واژگان، از نمایۀ «ه» به تنهایی در نوشتار واژگانی که در آوانگاری نیاز به یای اضافی منتهی به «ه» دارند، بهره می‌گیرند. این در جایی است که، ایشان می‌بایست در نوشتار خود «یای اضافه» را در برخی دیگر از واژگانی هم که به «ه» می‌انجامد به کار می‌برده‌اند، که نبرده‌اند.

بدین سان، و با روش بالا - فشردن همزمانِ دکمه‌های ctrl و الف (H) -، به نیمی از این «ه»ها، «یای اضافه، (ی)» افزوده شده و نیمی دیگر نیز، از آنجا که ویراستار توانِ بازبینی همۀ آن‌ها را ندارد، به همان گونۀ بی‌معنا (برای مثال؛ شیوه نگارشِ...)  رها می‌شوند. این ساده‌انگاری در کاربردِ هر دو گونۀ «ی، ء» در واژگانِ انجامیده به «ه»، آسیبی یکسان در پی خواهد داشت و خوانش نوشتار و نیز معنای آن را با خدشه روبرو خواهد ساخت.

بنابراین درمان این درد، کاربرد «ی» به جای «ء» در نوشته‌ها نیست؛ زیرا درد آنجاست که این نمایه می‌بایست در همۀ واژگانی که بدان نیاز است، به کار رود. پس، اینکه در نیمی از واژگان، این یای بزرگ (ی) را به کار ببریم و نیمی دیگر نیز که بدان نیاز دارند، به حال خود رها شده و هیچ نشانۀ اضافه‌ای نداشته باشد، درمان درد نخواهد بود.

یکی از دوستان می‌گفت، چنانچه کاربرد یای اضافه را رعایت نموده، اما اینکار را به گونۀ «ه‌ی، ‍ه‌ی» انجام دهیم و نه «ۀ، ‍هء»؛ آنگاه برای مثال برای یک جریدۀ 10 صفحه‌ای، می‌بایست که احتمالا 12 تا 14 صفحه جا اختصاص دهیم. اکنون این مقیاس را در صفحات صد و هزارتایی و نیز شمارگان چندهزاری و چندده هزاری بسنجید، تا در این باره هم به بیهودگی روش استفاده از یای اضافۀ بزرگ و اسراف انجام گرفته در آن، پی ببرید!

به هر روی، چنانچه کاربران زبان فارسی، نشانه‌ها و چارچوب‌های نیازمند در نگارش زبان (خط) را به کار نبرند، همانند به کار نبردنِ نشانه‌های زبَر (فتحه)، زیر (کسره)، پُشت (ضمه) و... در جاهایی که برای روانخوانی نیاز است، نخستین آسیب را به خود و نوشتارشان خواهد رساند.(یادمان باشد، تنها «در جاهایی که نیاز است»، نه همواره و همه جا. زیرا آنگاه نگارش خط فارسیِ پدید آمده، به عربی مانند خواهد شد)

در اینجا، دانستن این نکته هم کارساز است که، کوچک شدن «ی» و جای گرفتن آن بر روی «ه»، بر پایۀ فراگشت زمانیِ خط فارسی انجام یافته است، نه به برهان آمیزش زبان ما با عربی. اگرچه که آن آمیختگیِ به ناچار، آسیب‌های گریزناپذیری نیز به زبان ما زد، اما این را باید دانست که این کوچک شدن «ی»، خود روندی جدا و گامی به پیش به شمار می‌آمد، که هیچگونه پیوندی با آن کاهیدگیِ رخ نموده از اندر شدن واژگان بیگانه (عربی، ترکی و انگلیسی) به زبان ما نداشته و ندارد.

به هر روی، شاید بهتر باشد به جای چالش در برخی چارچوب‌های فراگشت ‌یافتۀ فرهنگی‌مان، که اینک نیازی هم به دگرگون کردن آن‌ها نیست، اندکی بیندیشیم.

*نیم‌فاصله‌گذاری در فضای مجازی:  ctrl + shift + 2

http://viraiesh.ir/new

***

بررسی نگارش و رسم‌الخط کتاب‌های درسی توسط فرهنگستان 

حسن ذوالفقاری، مدیر گروه آموزش فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در گفتگو با خبرنگار ادبیات و نشر ایسنا تأکید کرد:

زمانی فرهنگستان «ی» بزرگ میانجی را پذیرفت. اما چون غیرمصوب بود، برگشت به یای کوچک (ء)، که الآن در کتاب‌های درسی هم اعمال می‌شود. اما در دورۀ‌ ابتدایی، به دلیل مصالح، یای بزرگ (ی) استفاده می‌شود.

فرهنگستان قصد دارد در رایزنی با آموزش و پرورش، «ی» میانجی در کتاب‌های ابتدایی را هم به یای کوچک (ء) تبدیل کند.

http://www.isna.ir/fa/news/92082514507

 ***

جدانویسی، چالشی پیشِ روی کاربران زبان فارسی

http://kuroshebozorg.blogsky.com/1394/09/19/post-122