خط ما فارسی است یا عربی؟

خط ما فارسی است یا عربی(۱)؟

مهرداد ایران‌مهر

هر گروه از مردمان، برای استوار ساختن پایه‌های فرهنگ خویش، به دستمایه‌ای گران همچون «خط» نیاز دارند؛ تا به کمک آن، پرده از رازهای نهان فرهنگ خویش بردارند.

امروزه ما ایرانیان می‌دانیم که زبان‌مان ایرانی است‌ و یادگار روزگاران کهن این سرزمین، و نیز بر ماست تا از این زبان که فارسی نام دارد، ‌پاسداری نموده و از آسیب و گزند زبان‌های بیگانه دورش داریم. اما آنچه امروزه، اندیشۀ مردم کشورمان را دررُبوده، اینست که امروزه ما این زبان را با چه خط و الفبایی می‌نگاریم؟

تاکنون به ما چنین گفته شده است که، «خط امروزین شما ایرانیان، عربی است!». اما باید دانست، آنچه تا امروز درین‌‌‌باره گفته شده،‌ از دهان بیگانگان و نیز شماری به اصطلاح استاد در کشور خودمان بوده که با چشمانی نیمه باز، ‌پیروِ سیاه‌‌‌نمایی‌‌‌های غربیان شده‌‌‌اند!

به راستی، چگونه ایرانیانی که در کشور پهناورشان چندین گونه خط و گویش‌‌‌های بومی داشته‌‌‌اند، به یکباره خطی را از دل بیابان‌‌‌های تفته و آن ‌‌‌هم از گروهی بیابانگرد وام گرفته و به جای خط کهن خویش،‌ به کار برده‌‌‌اند؟

اگر بخواهیم چنین داستانی را بپذیریم، پس باید بگوییم که ما ایرانیان، یا از همان آغاز خطی نداشته‌‌‌ایم، و یا آنکه اگر هم داشته‌‌‌ایم، پس از کاهیدنِ خط‌‌‌های بومی و کهنِ سرزمین خویش، سرانجام و از سر ناچاری و واماندگی دست به سوی خطی که تازیان آن را در درازای چندین سده در زبانکده‌‌‌های خویش در نجد حجاز پرورده و پُربار ساخته بودند، دراز نموده و آن را به سان الفبای امروزین خویش به کار گرفته‌‌‌ایم!

اعراب، غربیان و شیفتگان داخلی‌شان، خطی را که در اینجا درباره‌‌‌اش سخن خواهیم گفت، «کوفی(۲)» می‌‌‌نامند. اگرچه ما نیز می‌‌‌پذیریم که تازیان، برای نخستین بار در حیره و سپس کوفه (عراق - اراک -، میانرودان، دلِ ایرانشهر) بود که با این خط آشنا شده، و آن را کوفی نامیدند. زیرا تا پیش از آن، ایشان با خط و الفبایی فراگیر آشنا نبودند. اما همانگونه که در پی خواهد آمد، این خطِ دبیرۀ ایرانی (پیرآموز)، هزاران سال در میان ایرانیان روایی داشته و در گذر زمان، فراگشت خود را می‌پیموده است.

سخن را با گفتاری از زنده‌یاد استاد «رکن‌الدین همایون‌فرخ - سهم ایرانیان در پیدایش و آفرینش خط در جهان» می‌آغازیم (برگرفته):

«اعراب خط نداشته‌اند و خطی که از حِمیَر ‌(یمن) و انبار ‌(پیروز شاپور- الانبار کنونی در عراق) به حجاز رفته و در زمان ظهور اسلام نشر یافته، خط عربی نیست، بلکه زبان عربی به این خط نوشته می‌شده است. و چون آثار مخطوط در قرون اولیۀ اسلامی و پس از آن، به زبان عربی نوشته می‌شد، بنابراین خطی را که آن زبان بدان نگاشته شد و یا امروزه در هند و پاکستان متداول و مرسوم است، و در سابق نیز در کشور عثمانی رواج داشته، خط عربی نامیده‌اند. اگرچه که اینکار نادرست است، زیرا زبان و خط دو مقولۀ جدا از هم می‌باشد. بنابراین این خط که از انبار‌ (نَجد ایران) به حجاز رفته، یکی از خطوط متداول ایرانی بوده که با تحولاتی، برای نوشتن زبان عربی به کار رفته است ... الفبای ایرانی در آغاز به صورت اَبجَد مُردّف بوده و خط لاتین هم که مأخوذ از خطوط کهن ایرانی است، هنوز بر همان ردیف اَبجد و هَوّز استوار است. تغییر شکل الفبای ایرانی به صورت کنونی،‌ پس از اسلام روی داد، و آن چنین بود که شعوبیۀ ایرانی برای تسهیل در فراگیری الفبای پهلَوی کوشیده و حروف همسان را از نظر صوت و ردیف در کنار هم قرار دادند، تا فراگیری آن برای نوآموزان (اعراب)(۳) آسان باشد و نامش را الفبای پیرآموز گذاردند».

به هر روی شاید بتوان گفت، این روند از چند سده پیش از آن آغاز شده بود. بدینگونه که حیره سرزمینی بود در کرانۀ فرات، و مردمان این شهر اعرابی بودند که از اندک کاستیِ پدید آمده در پایان روزگار اشکانیان سود برده و بر پایۀ گفتار استاد عبدالحسین زرین‌کوب در کتاب «دو قرن سکوت»، در آن سامان فرود آمده و شهر نخستین حیره را بنا نهادند.

در پس آن روزگار، ایشان زیر فرمان شاهنشاهی ایران ساسانی درآمده، و از شهر حیره به سان پادگانی در برابر غسّان (در سوریۀ کنونی) که روم آن را برای پایِش مرزهای خود با ایران به پا کرده بود، ‌بهره برده شد. پادشاهان حیره،‌ دست‌نشاندگان شاهنشاهی ساسانی و فرمانبردار ایران بودند. در این شهر، گویش «دری» در دربار و بازار به کار رفته، و مردمانش نیز به زبانی برگرفته از گویش نَبَتی، ‌سخن می‌گفتند.

در آن روزگار، برای آسان شدن کار میان حیره و دربار ایران، دبیران ایرانی بر آن شدند تا الفبای خط پارسی ‌میانه (پهلوی) را که خود برگرفته از شاخۀ «کتابیِ» خط و واک‌های (حروف) ایرانی بود، اندکی دگرگون ساخته و با افزودن هشت واکِ (حرف) «ث، ح، ط، ظ، ص، ض، ع، ق» به آن، شمار واک‌های آن را به ۳۲ رسانده و بدینگونه، زبان تازیان حیره را که «نبتی - عربی» بود،‌ با این خط تازۀ ایرانی بنگارند. ‌(واک «ط» در پهلوی اشکانی دیده می‌شود، اما در پهلوی ساسانی جای خود را به واک «ت» داده است)

امروزه زبان فارسی با همین ۳۲ واک، و زبان عربی با ۲۸ واک که «گ، چ، پ، ژ» در آن نیست؛ اما هر دو با همین «خط ایرانی (پیرآموز)» نگاشته می‌شوند. همانندی واک‌های الفبای «پهلَوی (پارسی میانه)» و «فارسی (امروزین)» به اندازه‌ای است که اگر از اندک دگرگونی و فراگشتِ رخ داده در آن چشم‌پوشی نماییم، یکسانی بی‌چون و چرای آن‌ها به آسانی به چشم می‌آید. (نک: جدول پیوست، دکتر آزاده احسانی)

خط دیگری نیز در میان مردمان حیره کاربرد داشت، که ریشه در شاخه‌ای از خط نبتی داشته و از ۱۶۰۰ سال پیش در میان این مردمان به کار می‌رفت. پژوهشگران برین باورند که این خط نیز، برگرفته از خط‌های ایران باختری بوده؛ و گویند این خطِ پایه، همان خط و الفبایی بوده که در روزگاران پیش از آن در میانرودان گسترش یافته بود‌ و اینک نام ساختگیِ «آرامی» بر آن نهاده‌اند.‌ (این پیوند نیز در ستون چهارم از جدول فوق دیده می‌شود)

به هر روی، همان خط نبتی نیز، به هنگام ظهور اسلام، چندان در حجاز شناخته شده نبود. زیرا بدان هنگام، تنها ۱۷ تن که آن هم بازرگانانی بودند در رفت و شد به اورشلیم، حیره و حمیر آن را می‌شناختند. همچنین می‌توان نشانه‌های این خط را بر روی سنگِ گور یکی از پادشاهان حیره به نام «امرؤالقیس» که در آن از پیوستگیِ دربار حیره با شاهنشاهی ایران سخن رفته، به چشم دید. بنابراین خط حجازیان، شاخه‌ای از خط نبتی بوده است.

پس الفبایی که امروزه «عربی» خوانده می‌شود، خطی برگرفته از خط‌های کهن ایرانی است که از دگرگشت خط «ایرانی کهن» به ایرانیِ هخامنشی کتابی(۴)‌ (پارسی)، اشکانی (پارتی) و ساسانی (پهلوی) پدیدار شده، و سرانجام هم همین خط دبیرۀ فارسی امروزین از آن پدید آمده است.

در اینجا برای روشن شدن پایۀ گفتارمان، که چرا می‌گوییم خط فارسی با تلاش‌های بیگانگان «عربی» خوانده شده، چند نکته را باز می‌گوییم:

۱- یکی آنکه، اگر این خط عربی در نجد حجاز نیز کاربرد داشته، پس چرا ایشان تا هنگام خلافت عثمان، به گردآوری «قرآن» نپرداخته بودند(؟)، و تنها پس از یورش به ایران در زمان عُمر بن الخطاب و آشنایی با خط پیرآموز ایرانی بود که کام یافتند الفبا و خطِ کاربردی دبیران ایرانی در حیره را فرا گرفته و به کمک همین دبیران ایرانی نیز به کتابت آن بپردازند؟‌ بدینگونه که به هنگام خلافت عثمان، هر کس از قرآن چیزی می‌دانست،‌ بگفت؛ و در رایزنی با خلیفۀ چهارم مسلمین (امام نخست شیعیان)، آن را به همان زبان عربی، اما با خط پیرآموز ایرانی نگاشتند. آن اندک بخش‌های پیش‌تر کتابت‌شده به الفبای نبتی را نیز، دبیرانِ دربند ایرانی در حیره، به خط پیرآموز برگرداندند. پس همانگونه که استاد رکن‌الدین همایون‌فرخ آورده‌اند، می‌بینیم که خط و زبان، دو بخش جدا از هم می‌باشند. هنگامی که یک زبان را به خطی می‌نویسیم، نمی‌توان و نباید که آن خط را نیز به نام آن زبان نامید. بنابراین از آنجا که نیاکانمان یاری نمودند تا زبان اعراب به خط پیرآموز ایرانی نگاشته شود، نمی‌بایست و نباید که این خط را عربی بنامیم.

۲- دو دیگر آنکه، اگر این خط از دیرباز در نجد حجاز کاربرد داشته،‌ پس نشانه‌هایش کجاست که تاکنون نوشته‌ای از آن، که زمان نگاشته شدنش به پیش از خلافت عثمان بن عفّان (خلیفۀ سوم) برسد، بر روی تکه‌ای سنگ،‌ خشت،‌ دیوار،‌ لوح و یا چرم یافت نشده است؟‌(۵) و همانگونه که گفتیم، آن انگشت‌شماری هم که پیدا شده، به مانند همان سنگ گور حیره‌ای، به خط نبتی است.

۳- و از همه روشن‌تر نیز آنکه، «خط» نخست در میان مردمانی پدید آمده و فراگشت می‌یابد که زمینۀ به کارگیری آن را در فرهنگ خود داشته باشند. ازین‌رو، به روشنی پیداست که تازیانِ بیابانگرد تا پیش از اسلام، نه از شاروَندی (تمدن، شهرنشینی) چندانی برخوردار بوده، و نه آنکه تا پیش از دستیابی به ایران، از سامانۀ آموزشی و دولت و دیوان برخوردار بوده‌اند. بنابراین روشن است که ایشان نمی‌توانسته‌اند هیچ یک از نشانه‌های نخستین، برای پیدایش و آنگاه بهره‌گیری از خط و دبیری و دیوانداری را در دورۀ جاهلی و بادیه‌ها به دست آورده باشند. به گفته‌ای، ایشان نه از زمینه‌های پیدایش این دستمایه برخوردار بوده‌ و نه آنکه هیچگاه بدان نیاز پیدا می‌کرده‌اند، تا بخواهند دست به آفرینش و سپس پرورش‌ خواسته‌ای همچون خط در میان خود زده باشند. و بدینگونه است که، یک ‌بار آن را به گونه‌ای پراکنده از مردمان نبت که شاخه‌ای از خط‌های ایران باختری را در دست داشتند؛ و دیگر‌ بار نیز پس از دستیابی به ایران، آن را به گونه‌ای فراگیرتر، از حیره که خط پیرآموز را با یاری دبیران ایرانی و فراگشتی در الفبا و خط پهلوی به دست آورده بودند، آموختند و فرا گرفتند.

چون جهانی خیره بر فرهنگ توست

گَر به مِهرش دل نبندی، ننگ توست

پی‌نویس:

۱- واژۀ «خط» برگرفته از واژۀ ایرانی کهن «کَت» می‌باشد، که به زبان تازیان راه یافت و سپس در سده‌های میانه، به دست دبیران و سخنوران ایرانی به گونۀ «کتب» در آمده و بر پایه‌ای که «سیبویه - دبیر ایرانی» بنیان نهاده بود، صرف شد. همچنین این واژه در زبان فارسی به همان گونۀ کهن،‌ اما معرب‌اَش ‌«خط (کت)»، به کار رفت.

۲- کوفه نام پادگانی بود که ۱۴۰۰ سال پیش به فرمان ابوبکر، برای دستیابی به مرزهای ایران ساخته شد. بنابراین خطی که هم‌اکنون «کوفی» نامیده می‌شود، نمی‌تواند بیش از ۱۴ سده پیشینه داشته، و پیداست که نامی ساختگی است به جای خط «پیرآموز ایرانی».

۳- برای فراگیری بهتر این نوآموزان (تازیان)، دبیران ایرانی ناچار بر آن شدند تا «نقطه» و «زیر و زبَر» بر این الفبا بیفزایند.

۴- خط‌های کهن ایرانی، بر دو گونۀ الفبای میخی/ کتیبه‌ای (برای نوشتن روی خشت و سنگ) و نیز کتابی/ دبیره (برای نوشتن روی کاغذ و چرم) بوده، و هم‌اینک خط امروزین ما - فارسی -، دنبالۀ همان خط کهن ایرانی با دبیرۀ کتابی است که برای نوشتن بر روی کاغذ به کار می‌رود؛ و خوبست بدانیم که اینگونه خط، از دیرباز تا کنون، «از راست به چپ» نوشته می‌شود. «خط میخی» نیز که خطی ایرانی می‌باشد، امروزه باستانی به شمار آمده و دیگر کاربردی در نوشتار کنونی ما ندارد.

۵-

http://www.iranboom.ir/shekar-shekan/dabireh/1611-khat-farsi-bazxmande-khat-irani.html

http://www.payampars.net/index.php?option=com_content&view=article&id=1115:2013-04-16-06-27-33&catid=71:2012-07-17-07-43-46&Itemid=17#.UadYjErJSZQ

http://www.balatarin.com/permlink/2013/4/16/3297653