قوام و غائله فرقه دموکرات

دوره چهارم نخست‌وزیری
قوام در بهمن ۱۳۲۴، دوره چهارم نخست‌وزیری خود را آغاز کرد. وزارت امور خارجه ایران در ۲۹ اردیبهشت، با فرستادن سه یادداشت رسمی به سفارتخانه‌های آمریکا، شوروی و انگلیس، خواستار بیرون بردن نیروهای آن‌ها از ایران شد. بر پایه پیمان سه‌جانبه، متفقین متعهد بودند حداکثر تا شش ماه، خاک ایران را ترک کنند. استالین  تنها به تخلیه تهران تن داد، و با حمایت همه‌جانبه خود موجب به وجود آمدن حزب دموکرات آذربایجان به رهبری پیشه‌وری شده بود و قسمت اعظم شمال‌غربی و قسمتی از شمال ایران را در تصرف خود داشت.

قوام برای دیدار و گفتگو با مقامات شوروی جهت خروج نیروهای شوروی از ایران و حل و فصل بحران آذربایجان و کردستان، راهی مسکو شد. استالین در مورد خودمختاری آذربایجان به قوام گفت، آن را مغایر با استقلال ایران نمی‌بیند. پیرامون تخلیه ارتش سرخ نیز تأکید داشت که بر پایه بند ششم قرارداد ۱۹۲۱ میلادی، شوروی حق دارد نیروهایش را در ایران نگهدارد. همچنین او در گفتگو با قوام به مسئله نفت شمال و درخواست شوروی برای اخذ امتیاز آن اشاره کرد.
دور دوم گفتگوها بین قوام و مولوتوف انجام شد و او برای گفتگو در رابطه با مسئله نفت، اعلام آمادگی کرد. اما با اشاره به اینکه انعقاد هر قراردادی منوط به تصویب در مجلس است و همچنین با اشاره به سرآمدن عمر مجلس چهاردهم و منافات برگزاری انتخابات مجلس پانزدهم با اشغال آذربایجان؛ اظهار داشت که تنها راه مذاکره و انعقاد قرارداد پیرامون نفت شمال، خروج نیروهای شوروی از آذربایجان است. اما گفت حاضر است برخی امتیازات را به ایالت آذربایجان بدهد.
دو روز بعد، مجلس چهاردهم پایان یافت و فترتی طولانی در بازگشایی مجلس پدید آمد که تا ۱۵ ماه بعد (تیر ۱۳۲۵) ادامه یافت.
قراردادی هفت‌ماده‌ای برای تشکیل شرکت نفت ایران و شوروی به امضا رسید. درحالی که گفتگوهای قوام-سادچیکف در جریان بود، شکایت ایران نیز در شورای امنیت ملی سازمان ملل مطرح شد و مورد بررسی قرار گرفت. سفیر شوروی در سازمان ملل با اشاره به موافقت‌نامه و خروج نزدیک ارتش سرخ، از سازمان خواست که شکایت ایران را از دستور کار شورای امنیت خارج سازد، اما حسین علاء (سفیر وقت در سازمان ملل) تأئید کرد که شکایت ایران تا زمانی که مسئله به طور کامل حل نگشته، باید در دستور کار شورا باقی بماند. قوام پنهانی به علاء گفته داده بود شکایت ایران را پس نگیرد و به همهء دستورهای وی برای پس گرفتن آن بی‌اعتنا باشد.
با امضای موافقت‌نامه و آغاز خروج ارتش سرخ، قوام آمادهء حل و فصل قضیه آذربایجان و کردستان شده بود. در روز دوم اردیبهشت ۱۳۲۵ / ۲۲ آوریل ۱۹۴۶، دولت ایران بیانه‌ای صادر و موافقت خود را با پاره‌ای از درخواست‌های فرقه دموکرات در چارچوب اصول متمم قانون اساسی اعلام کرد.
پس از آن، در هشتم اردیبهشت و به دعوت دولت، هیئتی به ریاست پیشه‌وری به تهران آمد تا پیرامون قضیه گفتگو کند. این گفتگوها دو هفته ادامه یافت.
پیشنهاد سی و سه ماده‌ای دموکرات‌ها بسیار فراتر از چهارچوب اصول متمم قانون اساسی بود. دموکرات‌ها، خواسته‌های خود را بر پایه «منشور آتلانتیک» و نه بر پایه قانون اساسی ایران توجیه می‌کردند. اما دولت بر پایه بیانیه‌ای که در دوم اردیبهشت صادر کرده بود، گفتگو می‌کرد. در جریان گفتگوها، دولت پاره‌ای از درخواست‌های دموکرات‌ها را پذیرفت و دموکرات‌ها نیز به گونه‌ای چشمگیر، مواضع پیشین‌شان را تعدیل کرده و درخواست‌هایشان را کمابیش در چارچوب قانون اساسی درآوردند.
مجلس پانزدهم در ژوئیه افتتاح شد و با اعلام پنهانی قوام، به توافق بحث‌برانگیز نفتی با اتحاد شوروی رای نداد. توافق با رای ۱۰۲ به ۲ رد شد و مسائل ناشی از اشغال آذربایجان توسط شوروی نهایتاً پایان یافت.
در پاییز ۱۳۲۵، قوام به بهانه امن کردن کشور برای برگزاری انتخابات، تصمیم به اعزام نیرو به آذربایجان گرفت. استالین در آخرین نامه خود به پیشه‌وری، دستور داد که از رویارویی نظامی با نیروهای دولت بپرهیزد و اگرچه پیشه‌وری مردم را به مقابله و مقاومت فراخواند، ولی در بیشتر مناطق، مردم به پیشواز و حتی کمک ارتش رفتند.
بنا بر گزارش‌ها، پیش از اینکه پای ارتش به تبریز برسد، مردم بر علیه فرقه بپاخاستند و شماری از سران آن را اعدام کردند. روز ۲۱ آذر ۱۳۲۵، ارتش وارد تبریز شد و غائله آذربایجان خاتمه یافت.